Wojewoda ruski, postrach Kozaków, bożyszcze żołnierzy, szlachty i żydów, doczekał się kilku biografii. Jednak dalej nie da się wyjaśnić jakiegoś dziwnego fatum, które ciążyło na tym człowieku. Nie ma wiarygodnej ikonografii, jakichkolwiek pamiątek po nim, nie mówiąc już o okolicznościach jego śmierci, pogrzebu i zaginięciu ciała. Jego postać do dziś budzi skrajne emocje i ogromne kontrowersje. W jego życiu widać dzieje Rzeczpospolitej, Ukrainy i zamieszkujących je narodów.
Jeremi urodził się 17 sierpnia 1612 roku w Łubniach. Był synem Michała Wiśniowieckiego i Rainy Mohylanki. Jego pełne imię to Jeremi Michał Korybut Wiśniowiecki. Michał jest imieniem jego ojca, jak również syna. A Korybut to herb szlachecki. Zwany był również Jaremą lub Młotem na Kozaków. Wiśniowieccy należeli do najznamienitszych rodzin południowo-wschodniej części Korony i tym samym Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Gdy Jeremi miał cztery lata, jego ojciec został otruty przez prawosławnego księdza, podczas udzielania komunii świętej. Jedyną „pociechą” dla czterolatka było to, że księdza spalono żywcem. Trzy lata później zmarła jego matka. Wychowywał go stryj – Konstanty Wiśniowiecki. Wysłał on go do Lwowa, do kolegium jezuickiego. Książę wraz z kuzynami (Aleksandrem i Jerzym) kształcił się również we Włoszech. Swoje pierwsze wojenne szlify zdobył w Niderlandach, gdzie obserwował oblężenie Maastricht w roku 1632. Dzięki swojemu stryjowi, po powrocie Jeremi przeszedł katolicyzm. Jednak zrobił to mimo zakazu, który za życia dała mu matka. Według niektórych nieposłuchanie się zmarłej matki mogło doprowadzić do klątwy na Jeremim. Do dzisiaj nie zachowały się, żadne portrety małego Jeremiego, jak również zabawki czy bajki na dobranoc. A przecież to one kształtują charakter młodego człowieka w nie mniejszym stopniu, jak udzielane mu nauki. Jego dzieciństwo jest w większości owiane tajemnicą, jaką może stworzyć tylko czas.
Kiedy Jeremi stał się samodzielny, odziedziczył ziemie na Wołyniu i Ukrainie. Za swojego życia znacznie je powiększył i zaludnił. W 1648 roku otrzymał od króla Władysława IV obszary wokół porohów dnieprzańskich, gdzie znajdowała się główna siedziba Kozaków.
Uczestniczył w wojnie smoleńskiej, w której był podkomendnym na czele regimentu piechoty i dragonów, oraz w kilku innych wyprawach wojennych, na których dowodził własnym, prywatnym wojskiem. Brał udział w tłumieniu kozackiego powstania Dymitra Huni, walczył w wojnie z Tatarami i w bitwie pod Ochmatowem. Jeremi odegrał znaczną rolę w tłumieniu powstania Chmielnickiego.
Przechodzenie na katolicyzm w XVIII wieku było związane z polonizacją. Magnateria przechodziła na katolicyzm, jednak średnia i drobna szlachta pozostawały przy prawosławiu. Z polskiej perspektywy wydaje się to czymś pozytywnym. Wielu ludzi zmieniało wiarę w sposób niewymuszony, rosły wpływy polskiej kultury, a katoliccy magnaci dbali o swoich prawosławnych poddanych. Jednak z ukraińskiego punktu widzenia te rzeczy wyglądały zgoła inaczej. Bo Jeremi i jemu podobni byli postrzegani jako odszczepieńcy, którzy przyczynili się do osłabienia żywiołu narodowego. Ta cała frustracja doprowadziła do powstania Chmielnickiego. Miało ono charakter wojny domowej, jak również, zdaniem niektórych, wojny narodowowyzwoleńczej. Z tego właśnie powodu do dzisiaj toczy się spór o księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Jedni uważają go za bohatera, a inni za zdrajcę.
Warto wspomnieć również o przypisywanym mu okrucieństwie. Często mówi się, że lubował się w skazywaniu na karę wbicia na pal. Jednak pamiętać trzeba, że Jeremi, jako wojewoda, był zobowiązany pilnować przestrzegania prawa, zaś kara ta istniała w kodeksie karnym Państwa Obojga Narodów – stosowana mogła być za bunt oraz za zdradę, czyli w okresie powstania Chmielnickiego, cokolwiek byśmy o tym sposobie kary nie sądzili, była jak najbardziej na miejscu.
Znaczącą rolę odegrał Jeremi Wiśniowiecki w zwycięstwie nad siłami kozacko-tatarskimi w bitwie pod Beresteczkiem. To właśnie ta bitwa była jego ostatnią. Zmarł nagle, po tygodniowej chorobie w czasie kampanii wojennej, w niedzielę 20 sierpnia 1651 w Pawołoczy. W testamencie (zaginionym i znanym tylko z odpisu) Wiśniowiecki wyraził wolę pochówku w ufundowanym przez siebie kościele w Wiśniczu. Jednak najpierw księcia przewieziono do Sokala, rzekomo z powodu obawy przed Kozakami. Dwa lata później jego żona przewiozła trumnę na Święty Krzyż i złożyła ją bez oficjalnego pogrzebu. Nie wiadomo też, dlaczego król Michał Korybut Wiśniowiecki nie sprawił ojcu należnego, ceremonialnego pogrzebu, ograniczając się tylko do położenia tablicy z inskrypcją.
Do dzisiaj naukowcy i historycy nie są w stanie stwierdzić przyczyny śmierci księcia. To kolejna zagadka w jego życiorysie. Jarema w chwili śmierci miał tylko 39 lat i był w pełni sił. Obecnie mówi się o trzech przyczynach śmierci kniazia:
- zatrucie pokarmowe – według kronik kniaź zjadł wcześniej kiszone ogórki i popił je miodem albo mlekiem.
- zakaźna choroba biegunkowa – w tym czasie notowano wypadki zarazy wśród żołnierzy.
- otrucie – najprawdopodobniej arszenikiem.
W 1936 roku opactwo przejęli oblaci i postanowili otworzyć kryptę. Nie dysponowano jednak żadnymi aktami z pochówku, więc za ciało księcia wzięli to spoczywające w centralnej trumnie. Jednak badania pokazały, że to ciało należało do kogoś wyższego i starszego od księcia. Prawdziwe ciało najprawdopodobniej spłonęło w pożarze w 1777 roku.
Jak widać, w historii tej postaci jest wiele luk, których nie udało się historykom zapełnić. Co więc pozostało po księciu poza wspomnieniami oraz zapisami w kronikach i pamiętnikach? Nie ma nawet tablicy, jaką wystawił ojcu syn i król Michał Wiśniowiecki. Może rzeczywiście to przez klątwę jego matki? Ale któż to wie? Jedyną osobą, która mogłaby przybliżyć nam jeszcze bardziej dzieje tej tajemniczej postaci jest sam książę Jeremi Michał Korybut Wiśniowiecki.
Bibliografia:
Książka Romualda Romańskiego pt.: „Książę Jeremi Wiśniowiecki”
https://pl.wikipedia.org/wiki/Jeremi_Wi%C5%9Bniowiecki
https://dzieje.pl/postacie/jeremi-wisniowiecki-1612-1651
https://www.wilanow-palac.pl/zagadki_w_biografii_kniazia_jaremy.html
https://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/czy_jeremi_wisniowiecki_spoczywa_w_kryptach_swietokrzyskich_prawda_czy_legenda
http://www.kryminalistyka.fr.pl/forensic_groby_jarema.php
https://histmag.org/Jeremi-Wisniowiecki-dziecko-dramatycznej-epoki-6977
